منبر مشكول، شاهكار هنري فراموش شده از قرن 12 ميلادي

      اين نوشتار اختصاص به يكي از آثار بسيار شاخص و منحصربفرد تاريخي – هنري متعلق به قرون مياني اسلامي ( 541 ه.ق/ 1146 ميلادي) دارد كه از روستاي مشكول شهرستان كوثر در استان اردبيل و از منطقه آذربايجان ايران شناسايي گرديده است. منبر مشكول به تبعيت از نام روستايي كه در آن واقع شده، به اين نام مشهور گرديده است. منبر حاج عبداله نام ديگري است كه اهالي روستا بدان داده­اند. اين منبر هم اكنون در مسجد روستاي مشكول و در وضعيت نامناسبي نگهداري مي شود. منبر مشكول بدليل داشتن كتيبه هاي متعدد كوفي و تزئينات زيباي روي چوب و همچنين سالم ماندن بخش هاي مختلف آن، بعنوان يك اثر بي مانند و بسيار شاخص تاريخي- هنري جهان اسلام به شمار مي آيد و مي­تواند آگاهي ما را نسبت به وقايع تاريخي همچنين جايگاه هنر و صنايع دستي بخصوص كنده كاري روي چوب در دوره سلجوقي افزايش دهد. اين منبر بدليل واقع شدن در يك روستاي دورافتاده و كم رفت و آمد در دره قيزل اوزن، تا كنون از ديد سياحان و پژوهشگران به دور مانده است.  البته لازم به توضيح است كه منبر،  سكويي چند پله اي و جايگاهي است که پیامبر اسلام بر فراز آن می نشستند و وحی الهی را به مردم ابلاغ می نمودند و خطيبان و مبلغان مذست كه  هبي به تبعيت از  ايشان براي سخنراني و موعظه از آن استفاده مي­نمايند. امروزه در تمامي مساجد ميتوان نمونه­اي از منبر با اندازه هاي مختلف و تزئينات متفاوت مشاهده كرد. 

    تكنيك ساخت و آسيب شناسي:

        منبر مشكول از چوب گردو ساخته شده و استادكار سازنده آن، بدون استفاده از هيچ گونه اتصالات فلزي و فقط با استفاده از تكنيك فاق و زبانه تمامي قطعات آنرا به يكديگر متصل نموده است. در سده هاي متاخر اسلامي از بستهاي فلزي جهت مرمت و يا استحكام بخشي اين منبر استفاده شده است. در حال حاضر حدود 265 قطعه از كل قطعات تشكيل دهنده منبر موجود است كه بزرگترين قطعه مربوط به چارچوب اصلي بدنه آن به طول 226 سانتيمتر و كوچكترين قطعه مربوط به تزئينات منبت در كناره هاي منبر و بطول كمتر از 6 سانتيمتر است. حداكثر ارتفاع اين منبر 226 سانتيمتر، طول آن 184 سانتيمتر و عرض آن 110 سانتيمتر مي باشد. منبر مشكول در طول عمر چندصد ساله­اش در اثر عوامل مختلفي آسيب ديده و بخشهايي از آن از بين رفته است. جابجايي­هاي مكرر نيز باعث سست شدن اتصالات و جداشدن قطعاتي از بدنه اصلي آن شده است. همچنين تا دو دهه­ي قبل، پايه هاي اين اثر تاريخي بسيار با ارزش در كف مسجد دفن شده بود تا مانع از هرگونه جابجايي و سرقت آن گردد و   بدليل وجود رطوبت در خاك، بخشهاي انتهايي پايه ها و نيز بخشهاي زيرين منبر پوسيده و از بين رفته است. در سالهاي اخير نيز رنگ آميزي­هاي متعدد و غير اصولي باعث خدشه دار شدن نماي ظاهري آن گرديده است.

    تزئينات و كتيبه ها:

       با توجه به گستردگي تزئينات و كتيبه هاي بكار رفته بر روي اين منبر، تنها اشاراتي كلي و مختصر به آن نموده و تجزيه و تحليل جزئيات را به مجالي ديگر واگذار خواهيم كرد. مهمترين و اصلي ترين شيوه تزئيني بكار رفته در منبر مشكول "منبت كاري" است و تمامي تزئينات كتيبه اي و غير كتيبه اي كه شامل نقوش اسليمي و هندسي ميگردد به اين شيوه بر روي چوب اجرا گرديده است. جالب توجه است كه هيچ فضاي خالي و بدون استفاده اي بر روي اين منبر نميتوان مشاهده كرد و تمامي قسمتهاي آن با سليقه اي منحصربفرد و كادربندي منظم، به تزئينات مختلف هندسي، گياهي و كتيبه اي اختصاص داده شده است و اين تركيب هنرمندانه، زيبايي خاصي به اين اثر تاريخي بخشيده است. تزئينات تماما در كادرهاي به شكل مربع، مستطيل، شش ضلعي، لوزيهاي بادبادكي شكل و ستاره هاي هشت پر اجرا شده اند. كادرهايي طولي كه تقريبا دورتا دور طرفين اين منبر را در بر ميگيرد نيز به كتيبه هايي كه تماما به خط كوفي هستند، اختصاص يافته است. در مجموع 13 كادر داراي كتيبه بر روي اين منبر شناسايي گرديده كه در بر دارنده 11 متن و جمله مجزاست. لازم به ذكر است كه بخشهاي آسيب ديده اين منبر كه در بالا به آنها اشاره شد نيز داراي كتيبه هايي بوده اند كه متاسفانه از بين رفته اند. بغير از يك كتيبه كه به زبان فارسي است مابقي كتيبه ها به زبان عربي درج گرديده اند. عبارات مذهبي بيشترين مضامين بكار رفته در كتيبه هاي روي منبر مشكول را به خود اختصاص داده اند. عبارات " بسم الله الرحمن الرحيم" و " لا اله الا الله محمد رسول الله" زيبنده بالاترين بخشهاي چارچوب ورودي اين منبر ميباشند. در دو طرف منبر نيز آيه هايي از قرآن مجيد مانند آيه 16 سوره غافر، آيه 255 سوره بقره كه به آية الكرسي معروف است و تمامي آيه هاي سوره توحيد درج گرديده اند. همچنين در متن كتيبه ها به  3 نام برخورد ميشود. اول: ‹‹ ابراهيم ››، حاكمي كه دوام دولت او آرزو شده است، دوم: ‹‹ ابراهيم بن ابالفرج ›› كه كاتب كتيبه ها بوده و سوم: ‹‹ خليل بن ابراهيم ›› كه استادكار سازنده اين منبر بوده است. ما از ارتباط احتمالي بين اين سه شخص اطلاعات خاصي در دست نداريم. تاريخ ساخت اين منبر نيز بصورت " سنه احدي و اربعون خمس ماته " يعني541 ]هجري قمري[ در ورودي منبر درج گرديده است. نگارندگان اميدوارند پس از مطالعه و تجزيه و تحليل كامل كتيبه ها، اطلاعات بيشتري در خصوص افراد نامبرده شده در آن و يا وقايع تاريخي مرتبط با آنها كسب نموده و با انتشار آن به روشن شدن بخش ديگري از تاريخ منطقه كمك نمايند.