نگاه اجمالي به  شهرستان خلخال

شهرستان خلخال :

شهرستان خلخال در 37 درجه و 7 دقیقه تا 37 درجه و 56 دقیقه عرض شمالی و همچنین 48 درجه و 1 دقیقه تا 48  درجه و 54 دقیقه طول شرقی قرار دارد ارتفاع مرکز شهرستان از سطح دریا حدود 1800 متر می باشد.مساحت این شهرستان حدود 3980 کیلو متر مربع است ، طول آن از شمال به جنوب حدود 120 کیلومتر و عرض آن از 48 تا 90 کیلومتر متغیر است .در حال حاضر دسترسی به خلخال از طریق جاده معروف و توریستی اسالم به خلخال از شرق ( 75 کیلومتر ) ، جاده اردبیل به خلخال از شمال (115 کیلومتر ) و جاده میانه به خلخال در غرب صورت می گیرد . خلخال تا قبل از سال 1372 تابع استان آذربایجان شرقی بود بعد از تقسیم شدن این استان به دو استان آذربایجان شرقی واردبیل ، این منطقه نیز جز و استان اردبیل گردید . این شهرستان از شمال به شهرستان اردبیل از جنوب به استان زنجان و از غرب به شهرستان کوثرو میانه و از شرق به استان گیلان محدود است مرکز این شهرستان که قبلا ( هرو آباد ) می گفتند از قرن هفتم هجری به بعد یعنی بعد از جدایی فیروز آباد مقر حکومتی شهرستان خلخال شده است به طوری که آثار ونشانه های از قدمت وسابقه آن هم اکنون نیز در بعضی از جا ها دیده می شود از جمله می توان به آثار و دیوار های قلعه در محله قلعه باشی که به دوران مغول و قبل ازآن نسبت داده می شود اشاره کرد .

 وجه تسمیه خلخال :

در وجه تسمیه خلخال روایات گوناگونی وجود دارد آنچه که صحیح به نظر می رسد این است ، چون این منطقه کوهستانی بوده و دارای ارتفاعات و تپه های متعدد وبلند است وقتی این تصویر های گوناگون طبیعی از بلندی نظاره می گردد همچون نقطه های متخلخلی است که کنار هم قرار گرفته اند واین معنی سبب شده نام این منطقه را ( خال خال )  بگویند و به مرور زمان و در اثر کثرت استعمال به شکل خلخال درآمده است نا م مرکز شهر هرو آباد است . منشا ء اشتقاق هرو آباد : هرو یعنی قلعه ، دژ ،شجاع و دلیر ، هر آو یعنی آب یا رود های متعددی که از چند مسیر به یک مکان جاری می شود .هروان یعنی جایی که افراد دلیر و شجاع ، مجرمین را تنبیه و تادیب می کنند . به نظر می رسد هر و آباد یا هرو آباد از این کلمات مشتق شده است

خلخال درفرهنگ دهخدا:

خلخال يكي ازشهرستانهاي هشتگانه آذربايجان شرقي (استان سوم) كشور است  آب وهواي آن درقسمت خاوري كوههاي طالش سردسير و قسمت شمال وجنوب و باخترمعتدل وكناررودقزل اوزن گرمسيراست.رشته جبال طالش درقسمت خاوري وجبال بزكش درباختروقراول درجنوب است جبال طالش كه ازجنوب به طرف شمال امتداديافته صاحب قلل زيراست:

قلّه ناووالماس ازروی اين قلل قسمت نواحی گيلان تابحرخزروهمچنين نواحی شهرستانهای اردبيل وهروآبادديده مي شودوسفيدكوه معروف به آق داغ بين دهستان خانندبيل وشاهرودقرارداردوازروی قلٌه آن همه مناطق شهرستان هروآبادبه نظرمي آيد. براثراين كوههاي حصارمانندراههاي آن صعب العبوراست ومهمترين گردنه آن گردنه   " ناو "درمسيرراه قديمي هروآبادبه گيلان مي باشد .واين ناحيه را از داخل جنگل به جاده شوسه و آسفالته به آستارا متصل مي كند وگردنه هاي يلوجه و قله قارشو كه سر جاده ميانه به هرو آباد واقع است بر اثر خرابي راه وكوهستاني بودن در فصل زمستان شش ماه بسته است وبا وسايل موتوري از آن نمي توان گذشت واهالي غالبا با اسب وقاطر براي داد وستد از راه گيلان رفت آمد مي نمايند .ودر ادامه مي افزايد خلخال از شش دهستان وچهار بخش وسيصدو چهل آبادي و بخش شاهرود دو دهستان و حاوي 88 آبادي و بخش كاغذ كنان يك دهستان حاوي 107 آبادي و بخش سنجبد دودهستان حاوي 105 آبادي مي باشد .در جاي ديگر مي نويسد خلخال زر شهري است كه امروز خلخال ناميده مي شود صاحب برهان وانجمن آراي ناصري و آنندراج آن را قريب گيلان دانسته اند .

خلخال در كتاب ريحانه الادب :

محمد علي مدرس صاحب كتاب ريحانه الادب در قاموس المعارف مي فرمايد : خلخال ولايتي است از آذر بايجان مابين اردبيل وگيلان  ومقر   حكومت آن هم به اين اسم مرسوم است كه خلخال زر خيز گويند.

خلخال در فرهنگ معين :

محمد معين در فرهنگ لغت فارسي آورده است خلخال ناحيه اي است كوهستاني وسردسير كه در مغرب گيلان واقع شده و جزء آذربايجان شرقي (استان سوم)است مركز آن شهر هروآباد كه جمعيت آن 9705 تن و جمعيت شهرستان 157171 تن مي باشد.

 تاريخ خلخال:

دكترمحمّد جواد مشكور در كتاب جغرافیای تاریخی ایران باستان  بنقل از راولینسون می نویسـد :‍‍«  راویلسون عقــیده داشــت كه  كوهستانهای شمال و جنوب درّه‌‌‌ی سفید رود مسكــن قوم نیرومـند  كاووسی (كاسی) بوده وبنظر می رسد كه مركز آنها نخست در خلخال وطارم علیا وسفلی بوده سپس به سرزمین كنونی گیـلان مهاجرت كرده  اند.» حمد الله مستوفی بسال740هـ.ق در كتاب نزهة القلوب می نویسد: « خلخال شهر وسط بوده واكنون دیه است كمابیش صد موضع به چهار  ناحیه. خانندبیل وسجهرود و انجیل آباد از توابع آن است وهشتجین.  در آن ولایت حدود دیه كوئی (كیوی) درّه ای است به طرف آ فتاب ،   روی آن دّره چشــمه ایســت كـه آبـــش به تابستان یـخ بندد وبر طـرف  قماة (آفتاب رو) كه قزاونه ی نسار (زمین آفتاب رو) خوانند چشمه ی دیگری كه در آبش بیضه (تخم مرغ) می پزد. بر یك فر سنگی خلخال   كوهی است همچون دیواری راست (ازناو) ،شاهولی بر آمده حدود  دویست گزو بر آن مخرجه زهاب است لا یزا ل، قطرات ا ز آ ن فرو  می ریزد چنانكه دو آسیاگردان آب از آن حاصل می شود .وبنیاد زرع   خلخال از این آب است.»   در سال 1318شمسی خلخال به صورت بخشداری اداره می شدكه   بخشدار وقت در گزارشات خود به مقامات بالا مربوط به جغـرافیای   منطقه می نویسد:«طول خلخال از شمال به جنوب 20فرسنگ وعـرض   آن از شرق به غـرب16فرسنگ است واز مركـــز شهــر تا  اردبیل  12فرسنگ،تامیانه12فرسنگ،تاانزلی15فرسنگ،تا رشت از راه ماسوله  18فرسنگ وتا زنگان24فرسنگ است».  در سال 1320 خلخال فرمانداري مستقل گرديد كه در آن هنگام 420  روستا بود . در فرهنگ جغرا فیای ایران بسال1330ش. اهالی خلخال مردمی روشن  فكر معرفی شده اند كه استعداد خاص دا رند وبه فرهنگ د وستی و   دانش پروری وشعروادب معروفند. همچنین در فرهنگ معین آمده   ،خلخالی لهجه ایست از شعب لهجه های ایرانی و آذربایجانی كه در   بخشی از خلخال به آن تكلّم می كنند.  تا چند سال قبل خلخا ل دارای پنج دهستان و320 قریه بود كه دهستان های آن عبارت بود از:خانــندبیــل39 قریه،خورش رســتم50 قریه،سنجبــد 104 قــریه،شـــاهرود27 قریه وكاغذكنان 100 قریه. در تا ریخ  15 /10/ 1358 بخش كاغـــذ كنان از خلخال منــتزع وبه میانه ملحق شد  ، همچنین در تا ریخ 18/9/1375 بخش سنجبد به شهرستا ن تبدیل ونام  آ ن كوثر شد.  شهرستان خلخال از شمال به اردبیل ،از شرق به استان گیلان ،از جنوب  به استان زنجان واز غرب به شهرستانهای كیوی و میانه محدود است.   مركز آن شهرستان خلخال است كه قبلاً به «هرو آباد »مشهور بود .  ارتفاع آن از 600 متردر حاشیه ی رودخانه ی قزل اوزن تا3303 متر در  كوه آغ داغ ( بام خلخال) متغیّر است.   خلخال كنونی شامل بخشهای: خانند بیل ( بخش مركزی) خورش رستم به   مركزیت هشتجین و شاهرود به مركزیت كلور می با شد كه كلِّاً159  روستا با جمعیت95000 نفر كه 49%   آن را زنان و 51%  آن را مردان تشكيل مي دهند اين شهرستان داراي سه شهر و هشت دهستان و چهل و چهار دهياري مي باشد .

خلخال قبل از میلاد :

بنا به نوشته ی تاریخ نویسان ،از هزاره ی سوم تا قرن سوم و دوم قبل از میلاد از سه طرف جنوبی ،غـربی، و شمالی اقوامی مانند : ( آشوری ها- لولوبیها- كوتیها-اورارتورها-ماننائیها- الپها- اسكتیها- ) وارد ایران شدند. مخصوصاً جنگجویان و غارتگران آشوری خلخال را كه جزءِ ماد كوچك بود مورد تاخت و تاز قرار دا ده اند .بنا به نقل بعضی از منابع، مردم ناحیه ی خلخال  ،ممزوجی از قوم بزرگ ایرانی كاسیان یا كاسی با قوم آریایی ماد ها هستند.از گفتار مورخان وزبان شناسان چنین پیداست كه خلخال از زمانهای بسیار دور و سالها قبل از میلاد مسیح  وجود داشته وبا این نام هم شنا سایی می شده.از آثار باستانی قبل از اسلام كه در خلخال كشف شده ، مانند كوزه ی سفالی مربوط به دوران قبل از تاریخ كه در سال 1343 كشف شده  ویا یك كارد از جنس مفرغ مربوط به هـزاره ی اوّل قبل از میلاد كه در سال 1353كشف شده ،حاكی از وجود این شهر در آن زمان وقدمت وباستانی بودن آن است.نظامی گنجوی شاعر بزرگ ومعروف قرن ششم در شرفنامه ی خود در بخش لشكر كشی اسكندر مقدونی به ری و خراسان بتاریخ 334قبل از میلاد  از خلخال نام برده چنین گفته:

                                          زنـــــوزادن آهـــــوان ســـــره                     جهــانده جها ن یك یك آهو بــره

                                        جهاندار با صیدو با رود وجـــام                         همــی كرد منزل به منزل خــرام

                                       چو گل پیچ یك روزه ی ماه نـو                         به خلخال یك هفته بر شد گـــرو

                                       زپرگـار آن حلـقه بر گرد ســـر                        كه خوانندش امروز خلخـــــال زر

                                       به گیــلان در آمـد به كردار ابر                         بدانسا ن كه در بیشه آید هـژبر

زمین شناسان و باستان شناسان ،غار معروف و دامنه ی شرقی كوه  ازناو(آذنو)- در پنج كیلومتری خلخال – كه به «كوكاوان» معروف است وتپّه های قدیمی راه خوجین طولاش و بفراجرد را به دوره ی ساسانیان نسبت می دهند.در برخی كتب آمده در این منطقه نظامیان و افسران ساسانی با پیمودن مسیر ها وصخره های تند آذنو مورد امتحان قرار گرفته وبه درجه ی سپهبدی می رسید ند و سپس مراسم سوگند مخصوص به جا می آوردند.

از قرن اول تا سال900هـ.ق :

راجع به اواخر قرن اول و اوایل قرن دوّم سّید جمال ترابی طباطبایی در كتاب « سكّه های اسلامی ایران » به سه نوع سكه‌ی منقش به لا اله الا الله ،وحده لا شریك له ، محمد رسول الله اشاره كرد كه متعلق به سالهای 105و145 هجری قمری می باشند و می نویسد با توجّه به الاعم و حروف اختصاری ،محل ضرب این سكّه ها «آذربیجان» می باشد وآذربیجان محلّی است ما بین تالش و خلخال واحتمالاً همان كوكاوان یا انگان امروزی باشد كه بقایای آن هنوز در دامنه ی كوه آذنو (ازناو ) و روستای طولاش باقی مانده است و شاید این شهر تا تاریخ ضرب سكّه ها وبعد از آن نیز باقی مانده است.

در روستای دیز در نزدیكی شال از بخش شاهرود قلعه‌ی بزرگی وجود داشته كه مورد استفاده ی اسماعیلیان بوده و بوسیله ی ركن الدین خورشاه آخرین پادشاه اسماعیلیه  و لشكریانش تسخیر و تاراج شد .در این مورد تاریخ گزیده می نویسد : «خداوند ركن الدن خور شاه بن علا الدین محمّد بن جلال الدین حسن نو ملسمان بن ملحد بن حسن علی ذكرة السلام كوره كیا بن محمّد بزرگ امید رودباری پس از پدر پادشاه شد به جهت رفع تهمت و نسبت خون پدر بااو ،حسن مازندرانی را با فرزندان به قصاص پدر بكشت و لشكر به جنگ شالرود و خلخال فرستاد و مستخلص كرد و قتل عام رفت و چون یك سال در پادشاهی بماند هولاكو خان به جنگ او رفت حرب عظیم كردند ودر این زمان دولت اسماعیلیانبه به آخر رسید ».

 از سال 900تا 1200هجری قمری :

از قرن نهم و دهم به بعد مخصوصاً در زمان سلاطین صفوی خلخال ،شاهد وقایع و حوادث تاریخی بوده بطوریكه نویسندگان بررسیهایِ تاریخی و آثار باستانی آذربایجان نوشته اند چون شاه اسماعیل اول صفوی طارم را گرفت متوجه خلخال شد انجا نیز جنگ كرده هفتصد نفر بر سر شاه جمع شدند در خلخال چند روزی هزارو پانصد نفر بهم رسانید . بعد متوجه دارالارشاد اردبیل شد. خبر از علی خان سلطان چاكرلو رسید كه شیخ اوغلی اینك از گیلان خروج نموده و طارم و خلخال را مسخر نموده بر سر تو میاید.

پیترودلاواله در سفرنامه خود می نویسد:« در قرن یازده قمری ( 1028ه.ق) شاه عباس در سر راه خود به اردبیل، با قسمتی از نیروهای نظامی خود به خلخال رفته و گفته میشد كه قصد دارد چند روزی برای شكار در آنجا بماندو ضمناً چادرها و اثاثیه دست و پا گیر را در همانجا بگذارد و به اردبیل نبرد زیرا اردبیل مانند شهرهای دیگر ایران بدون حفاظ وحصار است و به اشكال میتوان از آن دفاع كرد و در نتیجه باقی گذاشتن اینگونه وسایل در شهر خلخال كه نزدیك اردبیل قرار داشت بیشتر مقرون به احتیاط بود ودر اینصورت شاه می توانست سبكبار به اتفاق سرداران به اردبیل برود و در صورت لزوم در آنجا به جنگ با تركها بپردازد و از عقب جبهه آذوقه ی خود را تأمین كند.

در ده گیوی یعنی همان جایی كه خلیفه استراحت كرده بود ما نیز پیاده شدیم و چادرها را بپا كردیم. در این محل ناظر یكی از شدت عملهای شاه بودم كه میخواهم آن را شرح دهم تا به طرز رفتار وی با سربازانش بهتر آشنا شوید و دریابید كه او چگونه در تربیت افراد سپاه خود می كوشد و آنان را به رعایت نظم و عدالت و انصاف وادار میكند.

جریان از این قرار است كه دسته ای از سپاهیان اردو و شاید بدون قصد و توجه در كنار مزرعه ای چادرها برافراشته و اسبان و شتران خود را بدون جلب موافقت صاحبان مزرعه در اطراف چادرها به چرا رها كرده بودند تا در پرداخت پول علوفه صرفه جویی كنند. مردم ده به شاه شكایت كردند و او سخنان ایشان را به دقت گوش كرد و سپس دستور داد چند تن از سران سپاه بدان محل رفتند و با شمشیر تمام چادرها را پاره كردند و تمام اسبان و شتران و چهارپایانی را كه در مزرعه مشغول بودند گرفتند و مقصران را به زندان انداختند چیزی كه برای من مایه حیرت بسیار شد این بود كه وزیر فریدون خان حكمران استرآباد نیز در جمع گناه كاران توقیف شد و با آنكه وزیر یكی از سرداران معروف شاه عباس و حكام بزرگ ایران بود به جرم اینكه میوه ای از درختان باغی چیده و بهای آنرا نپرداخته بود به فرمان شاه تیری از دماغش گذرانیدندو با اسب برهنه ای بدان صورت هولناك چندین بار در میان اردو گردانیدند.

هامرپورگشتال مؤلف كتاب تاریخ امپراطور عثمانی درباره ی حمله ی عثمانیها به آذربایجان در اواخر دوره صفویان از خلخال نام برده چنین می نویسد:«اسماعیل  قلندر سر كرده ی قراولان خاصه ی شاه طهماسب جمعی از بی سروپایان ایرانی را به دور خود جمع كرده بعضی از آبادیها را كه به تصرف روسیه درآمده بود غارت كرد. چون سربازهای روسی او را از آن حدود دور كردند طوایف شاهسون و شقاقی را به زیر لوای خود دعوت كرد عازم تاخت و تاز اردبیل و خلخال گردید. پاشای خلخال محمد قلی اول مجبور شد از خلخال فرار كند بعد از آن لشگرهای متفرق را جمع كرده برسر قلندر برفت قتال شدیدی در میان طرفین روی داد چهار ساعت طول كشید اسماعیل قلندر شكست خورده خود را به كوههای ماموم در انداخت.»

 ازسال 1200تا 1340هجری قمری  :

در زمان سلطنت افشاریه و خاندان زند و قاجار نیز خلخال مورد توجّه و تاخت و تاز واقع شده چنانچه مؤلف جهانگشای نادری در بیان محاربه ی پاشایان رومبا اشرف افغان مطلب دیگری نیز در مورد خلخال نوشته است به این صورت كه اشرف احمد پاشا در سال سوم جلوس خود بعد از قتل شاه سلطان حسین مجدّداً به همدان رفته وپیشنهاد مصالحه می كند مبنی بر اینكه ولایت خوزستان و لرستان و زنجان و سلطانیه و خلخال و اردبیل به دولت عثمانی و ولایت سمت شرقی عراق و دارالمرز به افاغنه متعلّق باشد وبه موجب این عهد و پیمان جنگ خاتمه یافته و هریك عازم جا و مقام خویش گردیدند .

در جای دیگر نوشته: نادر شاه تصمیم گرفت جهت دفع اشرار چندی در دربند داغستان توقّف كند وتا دفع اشرار به جایی نرود و حكم كرد محصّلانی تعیین شد كه از حد تفلیس تا خلخال واردبیل و تبریز از خالصجات دیوانی و غیر غلّه جهت سیورسات غازیان با ارّاده ی‌ توپ ودوّب حمل و نقل اردوی نادری نمایند .مؤلفین كتب گیتی گشا و جانشینان كریم خان زند در اختلال اوضاع گیلان وشورش ذوالفقار خان افشار نوشته اند :

چون ذوالفقار خان افشار طغیان نمود به قزوین مستولی و گیلان را نیز خالی از صاحب دید بدان سوی شتافت و آنجا را بتصرّف خود در آورد .

وقتی علی مراد خان از كیفیّت احوال ذوالفقار خان با خبر شد وآگاهی یافت از دار السلطنه ی اصفهان حركت وبعد از رو در رویی دو سپاه ، ذوالفقار خان شكست خورده وبه طرف خمسه رهسپار شد . علی مراد خان در تعقیب دشمن وارد زنجان گردید وسه روز در آنجا توقف نمود وبعد راه خمسه در پیش گرفت و خان افشار در یكی از منازل مخفی گردید . در دو فرسنگی شهر مزبور هدایت الله خان كه می خواست به جبران مافات ، خدمتی نشان دهد به همراه برخی از اهالی زنجان بر آن شد تا ذوالفقار خان را در مخفی گاهش دستگیر و تحویل علی مراد خان نماید . خان افشار زمانی متوّجه این امر گردید كه خود را محصور معاندین دید و لذا با دو سه تن از یاران خود راه فراری یافته به طرف خلخال رفت . در حوالی خلخال افراد محمّد خان سعداوی حكمران خلخال او را گرفته به نزد علیمراد خان كه در این وقت در زنجان میزیست فرستادند و به امر وی به زندگی او خاتمه دادند . وهمین طور نظر علی خان از رؤسای شاهسون اردبیل بود كه با ابراهیم خان جوانشیر حكمران قره باغ نسبت قرابت داشت در سال 1193 ه. ق لشكر بر سر رشت و گیلانات كشیده آن نواحی را عرصه ی قتل و غارت خود قرار داد و خلخال وطارم را نیز از این بلیّه بی نصیب نگذاشت سپس به اردبیل باز گشت .

در زمان فتحعلی شاه سفیری به اسم مسیو ژوبر از طرف ناپلئون اوّل امپراطور فرانسه مأ موریّتی در دربار پادشاه قاجار پیدا كرده به ایران می آید در ان زمان عباس میرزا نایب السلطنه و ولیعهد ایران بعلّت جنگهای ایران و روس در ولایت اردبیل بود او درسفرنامه ی خود می نویسد : « عبور من به تهران از تبریز بود ، شنیدم ولیعهد ایران در اردبیل است لذا بدان شهر عزیمت كردم » .او بعد از ملاقات با عباس میرزا بعلت خوشی هایی كه در اردبیل بر او گذشته و اقامت او را كه قبلاً فقط دو روز بود طولانی تر كرده وچون در رساندن نامه ی ناپلئون به فتحعلی شاه تأخیر زیادی احساس می شد از راه خلخال به تهران رفته است . ژوبر در جای دیگر می نویسد : « راهی كه ما را از اردبیل به خلخال می بردند درازتر ولی كمتردشوار بود . خنكی هوایی كه تنفس می كنیم ، دور نمای زیبایی كه گاه به گاه از دیدار كوههایی كه در كرانه ی دریای خزر مشرف اند این راه را مطبوع ترمی نماید.

در هریس و قنجیا ( گنجگاه ) جاهایی كه پیش از رسیدن به خلخال باید از آنجا بگذریم از ما پذیرایی شایان كردند. نجیب خان كه در این قلمرو فرماندهی میكرد یكی از فرمانبرداران و بستگان عباس میرزا بود. او برای بزرگداشت شاهزاده آنچه را كه در خور احترام بود نسبت به ما انجام داد.

شهر خلخال میان صخره ساخته شده ولیكن یك چشمه آب روان بسیار زیبا به آن درّه خنكی می دهد و به سرزمین های پیرامونش خرّمی می بخشد . با كمی فاصله از آنجا بقایای یك راه كه بی گفتگو خیلی كهن است و آن را خوب نگهداری كرده اند به چشم می خورد كه شاید از اكباتان به كشور مادها می رفته است .

بنابر نوشته الماثروالاثار ( چهل سال تاریخ ایران ) در دوره ی ناصرالدین شاه قاجار از 59 نفر سرهنگان دارالسلطنه یكی فتح الله خان سرهنگ خلخالی بود .و خلخال یكی ازولایاتی بود كه در این دوره اداره پست تأسیس شده و مركب از یك نفر رئیس به نام « آقا علی» و یك نفر فراش بود.  بر طبق نوشته وقایع الغرور ( سفر نامه آذربایجان) در زمان ناصرالدین شاه از اعیان و تجّار تبریز سه نفر خلخالی به نامهای آقا اسد خلخالی، مشهدی ابوطالب و آقا ابراهیم خلخالی معروف و مشهور بودند.

خلخال در عهد قاجار :

مخصوصاً در زمان مظفرالدین شاه و قبل از او دارای پادگان نظامی بود. در تاریخ 1297 ه.ق مظفرالدین میرزا ولیعهد نامه ای از تبریز به ناصرالدین شاه كه در تهران بود نوشته و در این نامه به سرباز خانه خلخال اشاره میكند كه قسمتهایی از آن چنین است:

« قربان آنچه به عقل من میرسد خوب است كه انشاءالله تعالی 20 روز بعد از عید مقرر شود در چمن درشك اردویی تشكیل شود چهار پنج فوج و چند ارّاده توپ و قدری سواره با یك نفر رئیس معتبر مثل اعتماد السلطنه و محمد صادق خان امیر نظام و چند نفر صاحب منصب دیگر تا مراجعت موكب همایونی سه چهار ماه در آنجا مشغول مشق باشند كه اسباب آسودگی آن سر حدّات و نقاط خواهد بود ....

البته این از لوازم است و این چاره نخواهد بود و آن سر حدّات ‌را نمی توان خالی گذاشت هر گاه خدای نخواسته یك دعوایی جزئی در ایلات بشود تا من بخواهم از خلخال 200 نفر سرباز به اینجا بفرستم آنچه باید بشود خواهد شد». دردوره ی مشروطه كه در اكثر شهرهای ایران انقلاب و تحركاتی انجام می گرفت در خلخال نیز اقداماتی صورت پذیرفته و حتی عده ای از مشاهیر این ولایت در تهران و تبریز نقش مؤثری در این قیام داشتند از جمله در كتاب ایران در دوره قاجار آمده كه : در زمان محمد علی شاه و در جریان مشروطه در مقابل تحریكات و مفسده جویی طرفداران رژیم، آزادی خواهـــان بر آن شدند كه یك مركز سرّی از افراد ورزیده و برجسته و مورد اعتـماد بوجود آورند بدین ترتیب كمیته ی انقلاب ملی بوجود آمد، اعضای آن 9 نفر بودند كه یكی از این اعضا سیّد عبدالرحیم خلخالی بود. تصمیمات این مركز در تمام مراكز علمی و انجمنهای سیاسی تهران و ولایات و در مجلس شورای ملی و خارج ایران مؤثر بود.

در كتاب تاریخ تحولات سیاسی و روابط خارجی ایران نوشته : در دوران سلطنت مظفرالدین شاه تعدادی انجمن مخفی تشكیل شد كه هدف آنها كاستن قدرت سلطنت بود.  در ذیحجه ی 1322 ه.ق انجمن مخفی بنا به پیشنهاد آیت الله سیّد محمد طباطبایی با چهار چوب مذهبی تشكیل شد . این انجمن نظامنامه ای داشته و اعضای آن را فدایی می گفتند اعضای انجمن سوگند یاد كرده بودند كه در راه بدست آوردن عدالتخانه تلاش كنند. بحثهای انجمن مخفی پیرامون نوع حكومت جمهوری یا مشروطه هم می باشد ولی نقطه ی اصلی بحثها برقراری عدالت بوده است.از اعضای این انجمن یكی سید برهان خلخالی و دیگران ، ناظم الاسلام كرمانی، مجد الاسلام كرمانی، شیخ محمد شیرازی ذو الریا ستین، شیخ حسین علی ادیب بهبهانی،میرزاآقا اصفهانی بودند.

دوران مشروطیت :

خلخال یكی از شهرستانهایی است كه متأسفانه تا كنون از قلم مؤلفان تاریخ مشروطیت ایران افتاده است . در حالی كه در دوران مشروطیت عدّه ای از خلخالی ها در تهران و تبریز و رشت از افراد مؤثر در انقلاب مشروطیت محسوب می شدند . از جمله می توان افراد ذیل را نام برد.

 سیّد عبد الرحیم خلخالی مدیر دوّم روزنامه مساوات ، سیّد برهان قدس ، میرزا مرتضی سلطان الواعظین خلخالی خمسی (مهجور ) ، سیّدابوالفتوح علوی خلخالی ، سیّد خلیل خلخالی ملقّب به ركن الاسلام ، سیّد جلال خلخالی دبیر روز نامه ی مساوات ، سیّد ابوالقاسم طلبه خلخالی و... .

در دوران مشروطیت در خلخال نیز مانند سایر شهر های بزرگ انجمن و جلسات سرّی و علنی تشكیل می شد . آزادی خواهان و كسانی كه به مشروطه علاقه داشتند در این جلسات و انجمنها شركت می كردند و به طور مرتب بادیگر شهرها از جمله تهران و تبریز ورشت و اردبیل ارتباط داشتند . در این زمان عده ای از خوانین واكراد با استفاده از ضعف دولت و حكومت شورش كرده وبه قتل و غارت مشغول بودند واز طرف دیگر مأموران حكومتی آزادیخواهان را دستگیر و زندانی می كردند.

كتاب تاریخ مشروطیت در این مورد می نویسد:

« در خلخال و طارم رشید الملك ( حاكم اردبیل ) ونصرة لشكر بنا به دستور محرمانه ی مركز به حبس و كشتن هر كس كه نام مشروطه را می بردند قیام كرده بودند و با خوانین و متنفّذین زنجان همدست شده دامنه ی فساد را تا حدود مركز توسعه داده بودند ».

« در تاریخ 1325 چهار دهم محرم الحرام نظر به مقدمه ی انقلاب مشروطیت كه از تهران از طرف علما و ملیّون شروع ودر تبریز و بعضی از ولایات آذربایجان و رشت انجمن ملّی تأسیس و در كلیّه ی آنها علمای محل پیشوا و پیشقدم بودند . در خلخال نیز آقا سیّد وهاب كه از متنفّذ ترین علمای وقت بود جماعت را در تالار  (حسینیه ) آقا سیّد جواد مرحوم جمع و راجع به تأسیس انجمن مذاكراتی عنوان كردند .

در این میان تنها ناصر دفتر بود كه تا اندازه ای از اهلّیت مقصد مطلع وسنگینی بار را حس كرده ودر داخل انجمن به موافقت رئیس تجار ودر میان فدائیان به موافقت مشهدی سراج اله ومشهدی ابراهیم بار گران این تكالیف را بدوش گرفته می كشیدند و هر گونه عیبی از رفقای انجمن تولید یا مفسده ای از جماعت فداعیان سر می زد یا خود دسیسه واسیر یكی از طرف مخالفین فراهم می شد به كمك سه نفری كه نام برده شده به طور عاقلانه رفع و اصلاح می نمودند .

تقسیمات کشوری شهرستان خلخال :

  شهرستان خلخال به مرکزیت شهر خلخال  شامل سه بخش (مرکزی ، خورش رستم به مرکزیت هشجین و شاهرود به مرکزیت کلور ) دهستان(خانندبیل شرقی ، خانندبیبل غربی، سنجبد شرقی، خورش رستم ، خورش رستم شمالی ، پلنگا، شال و شاهرود)  156 روستا با جمعیت 95000 نفر و وسعت در جنوب استان اردبیل واقع است .زبان مردم شهرستان آذری است . بیشتر اهالی بخش شاهرود به زبان تاتی و دهستان سنجبد شرقی به زبان کردی کرمانجی تکلم می کنند.

راههای ارتباطی:

جاده ابریشم که از پر رونق ترین جاده های تجارتی خاورمیانه محسوب می شد یک ازشاخه های آن از مسیر خلخال می گذشت و سپس دو شاخه شده یکی به تبریز و دیگری  به قفقاز  و ماورا ء قفقاز وارمنستان و کناره های دریای سیاه منتهی می شد.

راه های منتهی به خلخال :

 خلخال - اسالم  ، خلخال - پونل ، خلخال - آبگرم ، کوثر  ، خلخال - سرچم ، خلخال - هشجین ، خلخال - کلور ، خلخال - کلور - درام ، شال - ماجولان - ماسوله ، گیلوان - ماسال ، هشجین - سرچم ، هشجین - برندق - درام

 رودخانه های خلخال:

شهرستان خلخال دارای رودخانه های متعددی است که همگی آنها پس از سیراب نمودن قسمتهای بسیار محدودی از دور و بر خود ، بدون استفاده خاصی به رودخانه بزرگ قزل اوزن میریزند .

رودخانه های مهم خلخال شامل :- ازنو چایی : سر چشمه آن چشمه ازناو است که در جنوب  شهر خلخال واقع است و پس از عبور از روستای خوجین و پدید آوردن باغهای زیبا در امتداد این رودخانه به شهر خلخال می رسد

 نورعلی چایی : که از دامنه کوههای باغرو تالش که در شرق شهرستان واقع است سرچشمه می گیرد و پس از گذشتن از روستای اندبیل از سمت شرق وارد شهر خلخال می شود .

قئز باخان چایی: که از سمت جنوب غربی خلخال وارد شهر می شود و بعلت محدود بودن حوزه ، آب آن بصورت فصلی بوده و در بارندگی های شدید و به گفته قدیمی تر ها امکان وقوع سیل نیز وجود دارد .

 هیرو چایی :  سه رودخانه بالا در مرکز شهر خلخال به هم می پیوندند و رودخانه هیرو چایی را تشکیل می دهند که در امتداد جاده خلخال اردبیل به سمت شمال غرب در جریان بوده و در اطراف خود باغهای زیبایی بوجود آورده است .

 آرپاچایی:  که از حوزه سنجبد شرقی و روستاهای شمالی نظیر اوجغاز سرازیر شده و در نزدیکی روستای " اینالاوا " به هیرو چایی می پیوندد که در ادامه با تعدادی رودخانه فصلی هم به هم پیوسته و پس از گذشتن از شهر گیوی و پیوستن به رودخانه فیروز آباد به قزل اوزن می ریزد .

 شاهرود : رودخانه شاهرود که در بخش شاهرود و به سمت جنوب در جریان است و پس از طی مسیر پر پیچ و خم خود به قزل اوزن می پیوندد .

 قزل اوزن : معروفترین و پر آب ترین رودخانه شهرستان خلخال است که در قسمت غربی شهرستان خلخال و در بخش خورش رستم از شمال به جنوب در جریان بوده و بعلت ارتفاع نسبتا زیاد روستاهای اطراف آن ، استفاده از آب آن برای اغلب روستاها میسر نیست . این رودخانه از ارتفاعات کردستان سرچشمه می گیرد که پس از گذر از مسیر های پر پیچ و خم کردستان و آذربایجان شرقی به حوزه خلخال وارد شده و پس از گذر از آن به سد منجیل میریزد که در ادامه با نام سفید رود به دریای خزر می ریزد .

کوه های معروف خلخال :

اقلیم و جغرافیای خلخال :

شهرستان خلخال داراي سه اقليم مديترانه‌اي خشک و گرم، مديترانه‌اي گرم و مديترانه‌اي معتدل است. به علت کوهستاني بودن منطقه، ميزان بارندگي آن از سالي به سال ديگر متفاوت است. داراي زمستان‌هاي سرد  و تابستان‌هاي معتدل و بسیار مفرح است. ارتفاعات شرقي و کوهستانی طالش سرد و پربرف و کنار رود قزل‌اوزن گرم و مرطوب است. طول مدت سرماي اين شهرستان بيش از پنج ماه است و برف سنگين زمستاني سبب بسته شدن جاده اسالم به خلخال در گردنه الماس مي‌شود این شهرستان یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌ یابد رشته کوههای تالش درشرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی ما بین دریای خزر و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به طوریکه بر خلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و قابل توجهی ملاحظه نمیشود.در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند شاهرود ، هروچای ، آرپاچای و سنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و پس از جمع شدن در سد منجیل ، آخر سر به دریای خزر میریزد.مقدار بارندگی سالانه ثبت شده در ایستگاهها بطور میانگین حدود 300 میلیمتر است

شهر ستان خلخال یک منطقه کوهستانی است که ارتفاع آن از شرق به غرب و از شمال به جنوب کاهش می‌یابد رشته کوههای تالش درشرق آن از شمال به جنوب کشیده شده‌است که مانند سدی میان دریای مازندران و استان گیلان و آذربایجان قرار گرفته‌است به طوریکه بر خلاف دامنه‌های شرق در دامنه‌های غربی آن در منطقه خلخال به جهت کاهش باران و خشکی هوا پوشش گیاهی انبوه و چشمگیری دیده نمی‌شود در این شهرستان رود مهم قزل‌اوزن و شاخه‌های آن مانند شاهرود آرپاچای و شنگ‌آباد به طرف جنوب جریان داشته و سرانجام به دریای مازندران می‌ریزد این منطقه از لحاظ آب وهوا دارای تابستانهای معتدل و رمستانهای سرد است

آب و هوای خلخال در قسمت شرقی و دامنه ارتفاعات طالش سردسیر  و در قسمت شمال و جنوب  وغرب معتدل است فقط کناره های رودخانه های قزل اوزن گرم می باشد باد های گوناگون و برف و باران های موسمی در تغییر آب و هوای این منطقه موثر بوده و باعث  سردی واعتدال  هوا می شود

باد های خلخال :

در خلخال دو باد مهم می وزد  که درجهت مخالف هم هستند و دراصطلاح  محلی ( مه ) و ( گرمیش ) نام دارد .

خاک و محصولات :

خلخال که جز. حوزه قزل اوزن است دارای خاک های آهکی و آذرین به بویژه ( کنگلومرا ) بوده و از جنس رسی آهکی و ماسه ای می باشد  روی هم رفته  خاک خلخال برای غرس انواع درختان میوه مستعد است به همین سبب است که از محصولات سر درختی  سیب ؛ گلابی ، توت، گوجه ، زرد آلو ، گیلاس ، آلبالو ، بادام ، گردو درنقاط سر د و معتدل  وانگور  به ، انجیر، درنقاط گرم به خوبی  به دست می آید .

دین و مذهب :

دین این سامان اسلام و همه مردم آن  مسلمان هستند بیش از 90 درصد اهالی شیعه اثنی عشری بوده و دربعضی از نقاط از جمله هشتجین ، کزج ، مزرعه، شمس آباد ، کجل ، دایی کندی ، قوسجین ، قشلاق دیز و زاویه اهل تسنن وجود دارد در کنار برادران شیعه با انس و شفقت و اتحاد و اتفاق زندگی می کنند

جنگل ومراتع :

به علت مجاورت با استان گیلان خلخال یکی از مهمترین نواحی جنگلی محسوب می شود.

 وسعت جنگل های این شهرستان 31500 هکتار است که 8/58 درصد از کل جنگل های استان اردبیل  را به خود اختصاص داده است. و گونه های مهم آن کاج ، سرو ، بلوط ، موز ، ارش و ازگیل می باشد.

اراضی :

شهرستان خلخال به دلیل عدم رشد صنایع، یک منطقه کشاورزی و دامپروری محسوب میشود اراضی شهرستان حدود 48935 هکتار میباشد که 8700 هکتار آن آبی و باغ و 40335  هکتار آن جز اراضی دیم و کشت غالب شهرستان گندم می باشد .

 مراتع :

 این منطقه در  غرب کوه های طالش(باغری) واقع شده دارا ی مراتع زیادی می باشد وسعت آن به حدود 29525 هکتار به صورت  ییلاقی و قشلاقی است.

 معادن :

 خلخال دارای  معادن غنی ودست نخورده  چون مس ، آهن ، زغال سنگ و سرب ، زاج ، گوگرد ،مرمر سنگی ، سنگ های الوان ، آب های معدنی دارد .

شهدا و جانبازان :

 این شهرستان  تعداد 370 شهید و 65 نفر آزاده  872 نفر  جانباز تقدیم انقلاب اسلامی کرده است.

 زبان ولهجه

 زبان اکثریت  مردم خلخال ترکی است تعداذی از آبادی های  شمال خلخال کردنشین هستند و به لهجه کردی سخن می گویند  ودرتعدادی از روستا های بخش شاهروداهالی به لهجه تاتی صحبت می کنند.

صنایع دستی خلخال :

جاجیم ،گلیم، فرش ابریشم، جوراب پشمی ... انواع صنایع چوب و ... جاجیم خلخال یکی از صنایع دستی صادراتی کشور است که شهرت آن جهانی است جاجیم بافی یکی از صنعت های بومی و سنتی در منطقه شهری و روستایی  خلخال  می باشد  که سوابق  دیرینه و کهنی را دارد و نوعی  صنعت دستی از بافت های داری محسوب می شود.نحوه بافت جاجیم به این صورت است که بعد از تهیه مواد اولیه لازم و  تبدیل وضعیت از  مواد تک رنگ و خام به صورت رنگرزی و تاب، مراحل چله کشی انجام می شود . ترکیب و ترسیم جاجیم به صورت نقوش و تخته ها و گل ها و اندازه ها در حالت چله کشی انجام می گیرد . جاجیم بافی  حتما دو نفر و یا سه نفر استاد کار و بافنده ماهر نیاز دارد . با نخ های موجود در دسترس مراحل چله کشی به وسیله سه میخ به صورت مثلث شروع و انجام می گیرد.مواد اولیه الوان، دوک های حاضر سر میخ ها توسط چله کش پیچیده می شود . بعداز محاسبه و اتمام عرض جاجیم کار چله کشی پایان می گیرد . به وسیله استاد کار و بافنده ماهر ، بعد از زدن سرند ، جاجیم دوباره از حالت اولی به حالت دارکشی در می آید .با همان سه میخ، دار کشی آماده می شود . یواش یواش نوع بافت به وسیله دو نفر یکی بافنده دومی گل چین شروع می شود.جاجیم های ساده نسبت به جاجیم های نقوش دار وقت کمی در بافت دارند . مواد اولیه جاجیم هر چقدر مرغوب و محکم باشد کار جاجیم برای بافنده آسانتر می شود. بعد از چند روز بافت، کار جاجیم خاتمه می یابد.70 یا 80 سانتیمتر مانده به آخر، جاجیم بریده می شود تا برای مراحل دوخت آماده گردد. جاجیم بافی از نوعی مواد اولیه پشم ،ابریشم،کاموا و نخ کتان پنبه ای قابل اجراست.

میراث فرهنگی:

بدون شک میراث فرهنگی هر شهری معرف قدمت آن شهر و نشانگر سابقه فرهنگی و هویت آن شهر است . کم نیستند در شهر ما آثار و اسنادی که ریشه در هویت ما دارند و برخی از آنها حتی به ثبت نرسیده اند. میراثی که بی هیچ شبهه ای در هر کدام از آنها می توانید رد پایی از غنای فرهنگی شهرمان را ببینید . چه میراثی که توسط سازمان میراث فرهنگی و گردشگری شهرمان ثبت شده باشند و چه آنهایی که ثبت نشده باشند .مهم این است که وجود دارند و وجودشان را نمی شود انکار کرد

قديمي ترين نسخه دستور زبان تركي

 یکی از این اسنادی که جزو میراث فرهنگی خلخال است و مطمئنا مثل خیلی از این آثار هنوز به نام خلخال به ثبت نرسیده ، کتاب قاعده ی زبان تركي است که در سال 1289 هـ.ق  توسط عبدالعلي بن ميرزا فضلعلي خلخالي نوشته شده است ( حدود 140 سال پیش ) و اخیرا این کتاب توسط موسسه انتشارات یاران در تبریز ، چاپ و منتشر شده است  نسخه خطی مذکور در کتابخانه مجلس شورای اسلامی به شماره ی ثبت 61857 / 8256 محافظت می شود کتابدار کتابخانه آنرا " قواعد زبان ترکی " و در شناسنامه کتب خطی ، " دستور زبان ترکی " نامیده است . شماره طبقه بندی آن 5694 و شماره میکروفیلم 5826 است

جاذبه‌های گردشگری:

چشمه ازناو ،چشمه میرعادل ، امامزاده سید ابراهیم خمس ، ، الماس ، امامزاده سید دانیال ، امامزاده عبدالله کلور،جاده توریستی آسالم خلخال ، مقبره سید حمزه روستای لرد ، مقبره سید عین علی در خانقاه گیلوان ، زیارتگاه روستای آلهاشم ، ، مقبره سید الیاس و سید هاشم در روستای زاویه سادات ، مقبره سید صدرالدین انصاری درروستای دایی کندی ، سید ابوالقاسم در روستای کالار و مقبره سید حسن در کلور .

منطقه گردشگری ازناو در جنوب شهر خلخال و در فاصله پنج کیلومتری از آن قرار دارد و شامل کوه ازناو ، چشمه ازناو با آبی بسیار گوارا و باغهای زیبا و مفرح است که همواره پذیرای میهمانان و گردشگران عزیز است .بلندترین نقطه این منطقه قله زیبای ازناو است که ارتفاعی حدود 2350 متر از سطح دریا دارد که از پای این قله و در شمال شرقی آن چشمه آبی گوارا و خنک با دبی بسیار بالا خارج می شود که به چشمه ازناو شهرت داردبه برکت وجود این چشمه و ظرفیت آبدهی بالای آن که هیچ موقع از سال هم خشک نمی شود ، باغهای بسیار زیبا و مفرح در امتداد رودخانه بوجود آمده از این چشمه بوجود آمده که زیبایی این منطقه را چندین برابر می کند . قرار داشتن این ناحیه در یک فاصله اندک از جاده اسالم به خلخال ، ارزشهای تفریحی آن را دو چندان می نماید . به سبب وجود تعداد پنج غار طبیعی بزرگ و کوچک در سازه های آهکی ، شرایط زیستگاهی بسیار مناسبی برای زندگی انواع حیوانات و پرندگان وحشی از جمله کل و بز وحشی و کبک و ... بوجود آمده است . وجود موقعیت کوهستانی مناسب و همچنین راه ارتباطی مناسب باعث شده تا این منطقه از قابلیت مناسبی برای توسعه برخوردار باشد . شهرداری خلخال اخیرا امکانات تفریحی مناسبی را برای ازناو تدارک دیده تا شهروندان بتوانند اوقات فراغت خوبی را در این منطقه زیبا داشته باشنددیواره های صخره ای که مکان مناسبی برای ورزش مفرح صخره نوردی فراهم می نماید

تفرجگاه اندبیل

تفرجگاه اندبیل که بیشتر به چشمه میر عدیل ( میرعدیل بولاغی ) معروف است در پنج کیلومتری شرق مرکز شهرستان خلخال ، در محدوده روستای اندبیل و در کوهپایه های تالش قرار گرفته و دارای بوته زارهای جنگلی و همجوار با استان گیلان و در میان قله های تماشایی از جمله عجم و پر از چمنزارها و چشمه سارهای پر آب و زلال واقع گردیده است که همه ساله در فصول مساعد سال بویژه ایام تابستان ، مسافران و گردشگران زیادی در این محل حضور می یابند ، بخصوص در سیزدهم فروردین که محل تجمع جمعیت انبوهی از خانواده های شهرستان میباشد .این منطقه سر سبز و زیبا وعده گاه طبیعت گردان و علاقمندانی است که همه ساله در فصول گرم سال مسیر قدیمی و زیبای پیاده روی خلخال تا اسالم را با پای پیاده از اینجا شروع می کنند و با طی این مسیر از زیباییهای آن استفاده کرده و لذت می برند .آب چشمه میرعدیل بسیار گوارا و مطبوع بوده و بخاطر ظرفیت بالایی که دارد سرچشمه رودخانه ای با همین عنوان است که در پایین دست چشمه با ایجاد سد های مختلف و همچنین استخرهایی توسط اهالی ، پرورش ماهی قزل آلا نیز در آن رونق دارد .قابل ذکر است که تفرجگاه اندبیل دو سال است که میزبان فستیوال سراسری بازیها و ورزشهای زمستانی است که در آن  از تمام استانهای کشورمان برای شرکت در این جشنواره زیبا و مفرح شرکت می کنند فستیوال ورزشهای زمستانی خلخال که همه ساله در تفرجگاه اندبیل برگزار می شود

آبشار نره گر

این آبشار در روستای اسبو از توابع بخش شاهرود شهرستان خلخال قرار دارد . اکثر مردم این روستا به باغداری مشغولند و باغات آنها را درختان گردو تشکیل می دهد .برای رسیدن به این آبشار ، پس از گذر از داخل روستا و طی مسیری در حدود 2 کیلومتر که بصورت صعب العبور بوده و فقط بصورت پیاده و سربالایی به این آبشار می رسیم .منبع آب این آبشار از برف زمستانی باریده شده بر فراز کوههای که این آبشار در دامنه آن جریان دارد تامین می شود و با وجود بارندگی های خوب فصل بهار ، اگر برف خوبی در زمستان نبارد ، میزان آب آن کم خواهد بود

حمام تاریخی نصر

اين بنا متعلق به دوره قاجار است و طبق تحقيقات محلي و مطالعه در کتب تاريخي (تاريخ گيلان و ديلمستان ،سيري در تاريخ آذربايجان و...)بدليل خشکسالي و قحطي حادث شده در سال 1228 در هرو آباد (خلخال) بعنوان بنائي عام المنفعه براي تامين نيازهاي اهالي محل بنا شده است.حمام نصر خلخال که در جوار رود خانه نور علي چاي و در بافت بازار بنا گرديده است به دوره قاجار تعلق دارد و فرم معماري آن با تفاوت هاي جزئي از اصول کلي حمام هاي ايران پيروي ميکند که در نقشه آن به چشم مي خورد.ورود به هشتي از طريق پيشخاني ميسر است که کف آن پايين تر از سطح خيابان مي باشد و با دو پله به سطح معبر ميرسد اين قسمت داراي دو ورودي مي باشد يک ورودي به هشتي که به عنوان فيلتري ما بين سربينه و فضاي بيرون عمل ميکند و ورودي ديگر با چرخشي به سربينه منتهي مي شود تا جلوي ديد مستقيم از ورودي به سربينه گرفته شود دالاني نيز به ابعاد 1 / 16  × 1 / 4  متر در قسمت شمالي به صورت الحاقي به پلان بنا اضافه گرديده که اين فضا نيز به هشتي ورودي منتهي مي گردد اين راهرو از طريق سه دالان ارتباطي (ورودي ) در ارتباط با گرمخانه مي باشد به احتمال قوي اين دالان محل چال حوض حمام بوده است  سربينه داراي پلان مربع با چهار بازوي کناري ميباشدکه با کاربندي به بزرگي که به فرم کلاه درويشي مي باشد منتهي ميگردد پس از عبور از سربينه وارد مياندر و از آن طريق گرمخانه مي شويم. اين بخش که به فرم هشت ضلعي مي باشد ، در ارتباط با فضا هاي خدماتي و خزنيه مي باشد. اتاق تنظيف که در سمت شمال گرمخانه قرار دارد با توجه به فرهنگ مردم و ماهيت اين فضا به گونه اي طراحي گشته که در حاشيه قرار گيرد و ديد مستقيم به داخل به وسيله گردش و پيچش جرزها شکسته شود سرويس بهداشتي نيز در ارتباط با مياندر ايجاد شده که دسترسي به آن هم از سربينه و هم از گرمخانه ميسر باشد .تون آتشدان و تاسيسات مورد نياز جهت گرم کردن آب در ضلع پشتي خزنيه بوده که بعدها تخريب گشته است .پی سنگی با ملات آهکی و پایه های آجری به ضخامت 80 الی 100 سانتی متر می باشد و جرزها و ديوار هاي ضخيم اين حمام به وسيله سنگ و آجر با ملات آهک اجرا شده است پوشش سقف به صورت طاق و گنبد مي باشد که براي تبدل زمينه مربع به دايره جهت اجراي گنبد از کاربندي استفاده گرديده است از قوسهاي مورد استفاده در طاقهاي اين بنا مي توان به پنج او هفت ، کليل ، گهواره اي وکشکولي اشاره نموداين حمام در قسمت سربينه داراي نقاشيهاي زبياي مي باشد که در حال حاضر با چند لايه گچ وسيمان سفيد پوشانده شده است در حال حاضر پنج لايه تزئيني در اين قسمت به چشم مي خورد که تنها لايه اول (اصلي )و لايه چهارم داراي ارزش هنري و تاريخي مي باشد از ديگر تزئينات مي توان به کاربندیهاي اجرا شده در سربينه و گرمخانه اشاره نمود.آخرين مالک اين بنا خانواده ذکائي بوده اند اين حمام در سال 1381 توسط اداره ميراث فرهنگي خريداري گرديده و در حال حاضر جهت تبديل به اداره ميراث فرهنگي خلخال و موزه آثار باستاني در اختيار اين اداره مي باشد

قلعه خشتی گیلوان

 این قلعه در روستای گیلوان از توابع بخش شاهرود شهرستان خلخال در محوطه وسیعی که فاقد پوشش گیاهی چشمگیری است قرار دارد . این بنای زیبا دارای چندین برج است که به فواصل مختلف از همدیگر قرار گرفته اند که ارتفاع آنها در اثر گذشت زمان و عوامل طبیعی کاهش یافته و بازوهای آن کاملا از بین رفته است . دیوارهای قلعه نیز در برخی قسمت ها فروریخته و از بین رفته است ولی بقیه دیوارها سالم و پا بر جا می باشند . یکی از برجهای قلعه در فاصله دورتر ، در نقطه ای که احتمال حمله مهاجمان از طرف دره به قلعه می رود ، ساخته شده که تا حدودی بزرگتر از سایر برجهاست .در کنار قلعه قبرستان قدیمی نیز وجود دارد که مربوط به دوره اسلامی است . مصالحی که برای ساخت این قعله بکار رفته است ، خشت و سنگ می باشد و بدلیل نمای خشتی آن که کمتر در قلعه های آذربایجان به چشم می خورد به این اسم معروف گشته است . روشن شدن قدمت دقیق و هویت سازندگان قلعه نیازمند بررسی های کارشناسانه بیشتر در محل می باشد.

 روستای گردشگری کزج

 جزو بخش خورش رستم شهرستان خلخال است و در ساحل شرقی و در دامنه کوه مشرف به رودخانه قزل اوزن واقع شده  است .این روستا  جزء 12 روستای هدف گردشگری استان و 10 روستای دارای بافت با ارزش معماری سنتی در کشور محسوب می شود این روستا در ارتفاع 1250 متری از سطح دریا و به فاصله 12 کیلومتری از مرکز بخش خورش رستم ( هشجین ) و 57 کیلومتری از مرکز شهرستان خلخال واقع است . شغل اهالی روستا دامداری و کشاورزی بوده و به زبان ترکی آذربایجانی تکلم می کنند .به علت نزدیکی این روستا به ماسوله و شباهت زیاد بافت این روستا با ماسوله و بر اساس نظریه کارشناسی متخصصین ، اهالی روستای گردشگری ماسوله از سکنه این روستا هستند که در گذشته های دور به علت کوچرو بودن مردم این روستا و استفاده از منطقه ماسوله به عنوان ییلاق ،‌بخشی از جمعیت روستای کزج در آن منطقه ساکن شده و روستای ماسوله را به روش روستای کزج بوجود آورده اند .طرح احیای این روستا با همکاری سازمان میراث فرهنگی با هدف آماده سازی برای پذیرش گردشگران آغاز شده و در اجرای آن با حفظ وضع موجود ، کلیه سطوح و جداره معابر روستا بدون تغییر و بازگشایی ، سنگفرش می شود .

 غار جلال آباد

 غار جلال آباد در منتهی الیه جنوب شرقی شهرستان خلخال در بخش شاهرود و در نزدیکی روستای جلال آباد , در ضلع غربی رشته کوه ماسوله داغ ( تالش ) و در ارتفاع حدود 2400 متری از سطح دریا واقع شده است .فاصله غار جلال آباد از مرکز شهرستان خلخال ، حدود 77 کیلومتر است . برای دسترسی به غار پس از عبور از دهستان شال , در محل سه راهی گیلوان ماجولان از طریق جاده  ماجولان که به ماسوله منتهی می شود , پس از حدود  25 کیلومتر راه شوسه به روستای جلال آباد می رسیم که غار جلال آباد پس از طی نیم ساعت پیاده روی در دامنه کوه قابل دسترسی خواهد بود .

غار هفت خانه

 غار یئدی دام ( هفت خانه ) در جنوب غربی شهر خلخال و شمال روستای گرمخانه و در ارتفاع حدود 1600 متر از سطح دریا و در زیر کوه واقع شده است .این غار در 20 کیلومتری شهر خلخال قرار دارد و بوسیله جاده آسفالته که از کیلومتر 16 جاده خلخال - هشجین به طرف روستای گرمخانه منشعب می شود به شهر خلخال مربوط میگردد .غار یئدی دام از هفت تالار کوچک ( دام ) که به ترتیب پشت سر هم قرار دارند ، تشکیل شده است . این غار دارای دو دهانه ورودی است که دهانه اصلی رو به شرق قرار دارد . چهار تالار ( دام ) از این دهانه به سهولت قابل دسترسی است . ارتفاع این تالارها به طور متوسط بیشتر از 3 متر می باشد . ارتباط به بقیه خانه ها ار طریق راهرویی به طول 4 متر و به عرض و ارتفاع 70 و 50 سانتیمتر که طرفین آن سنگ چینی شده است ،‌صورت می گیرد .

آبگرم گرمخانه

 در روستای گرمخانه و حدود 18 کیلومتری جنوب غربی خلخال ، چندین چشمه آبگرم معدنی وجود دارد که درجه حرارت آنها از 30 تا 50 درجه سانتیگراد متغیر است .

پارک ال لر باغی

 این پارک در محلی بنا شده است که سالهای سال مردم خلخال ، آن منطقه را به اسم " قئرخ بولاغ " یا " حاجت بولاغی " می شناختند و سیزده بدر خلخال همواره با نام این منطقه عجین بوده است . با گسترش شهر و ساخت و ساز ها به داخل باغها، کم کم این منطقه سر سبز و خاطره بر انگیز جای خود را به خانه های نوساز شهری می داد  و عملا از بین می رفت که با خرید این باغ از سوی شهرداری و تبدیل آن به پارک  ، عمل بسیار ارزشمندی برای فرهنگ و تاریخ خلخال انجام گرفت  .

جشنواره ها

چند سالی است که در تمام نقاط کشورمان شاهد یک سری مراسم فصلی و منحصر به فرد هستیم که  بسته به شهرهای مختلف این جشنواره ها متفاوت است . خلخال هم از این قاعده مستثنی نیست و با توجه به زمان برداشت برخی محصولات یا موقعیت جغرافیایی خاص یا آیینهای خاص برخی مناطق ، این جشنواره ها برگزار می شود که در ذیل به مهمترین آنها اشاره می کنیم

1- جشنواره رغایب

2- فستیوال ورزشهای زمستانی خلخال

جشن رغایب یا جشن آرزوها که در مناطق مختلف آذربایجان به " اولولر بایرامی " شهرت دارد در خلخال و در شهر کلور به سبک و سیاق خاصی برگزار می شود .اولین شب جمعه ماه رجب ،‌لیله الرغایب یا به عبارتی " شب آرزوها " ست که فضیلت بسیاری دارد و به منظور کسب هر چه بیشتر رحمت الهی و رسیدن به حوائج معنوی ، اعمالی نیز برای آن ذکر شده است .اعتقاد ویژه اهالی منطقه بر آن است که چون در عید رغایب ، حضرت خدیجه ( س ) همه اموال و دارایی اش را به حضرت محمد (ص) بخشید ، به شکرانه آن باید بهترین سوغاتی های محلی را پخت و و خیرات کرد . درهفته های منتهی به برگزاری جشن رغایب ،‌پخت و پز سوغاتی های محلی رواج خاصی دارد . از جمله این سوغاتی ها نوعی حلوای محلی است که به سه شیوه و شکل متفاوت تهیه می شود " طبقی ، ضیابری  و موچه " که ترکیب ساده و در عین حال ماهرانه ای از آرد برنج ، عسل و دوشاب است که همراه با گردوی خرد شده مزه بسیار لذیذی به خود می گیرد .جشنواره رغایب هر ساله با استقرار گروههای مختلف مردم و خانواده هایشان در کنار امامزاده عبدالله کلور که به قولی از نوادگان امام موسی بن جعفر ( ع ) هستند از نخستین ساعات اولین جمعه ماه رجب آغاز می شود .این امامزاده در دره سر سبز شاهرود ، زیر کوه زیبای " پلنگا " در کنار رودخانه شاهرود قرار دارد . محوطه این امامزاده و اطراف آن ،‌ به سبب وجود انبوهی از باغهای میوه ، محیط با طراوت و شادی را به منظور برپایی این جشن فراهم می کند . مردم این منطقه از خلخال ، در این روز ، با لباسهای محلی سعی در پاسداشت فرهنگ و گذشته خود دارند . مردان کت و شلوار و جلیقه هایی از جنس پارچه های بافته شده از پشم بز بر تن می کنند و کلاههایی به شکل تاس و از همین جنس بر سر می گذارند . بعضی از آنها نیز به یاد آبا و اجداد خود تفنگهای سر پر به همراه دارند . زنان منطقه نیز معمولا لباسهای محلی خاصی به نام " شی شلوار " می پوشند .

نخستین برنامه جشن رغایب ، زیارت اهل قبور و زیارت امامزاده عبداله است . حضور در نمایشگاه تولیدات و صنایع دستی منطقه است که نمونه های کوچکی از تولیدات ، صنایع دستی و آداب و رسوم مردم منطقه به نمایش عمومی در می آید . بافت انواع گیوه های محلی منقش به نقش های زیبای طبیعت و نقوش اسلیمی ، نمایش مراحل پخت انواع غذاها ،‌نان و انواع شیرینی های محلی ، نمایش بافت انوع طناب ها ، نمدها ، گلیم ، جاجیم  و لباسهای محلی از بخشهای این نمایشگاه است .یکی از بخشهای اصلی جشن رغایب ، برپایی بازارچه محلی است . در این بازارچه کسبه وبازاریان منطقه شاهرود ، شهرهای مجاور و حتی استانهای مجاور نیز حضور یافته و اجناس و کالاهای گلچین شده خود را عرضه می نمایند .خانواده هایی که از صبح در محل جشنواره حضور دارند ، ناهار را در همان محل با انواع غذاهای محلی ، مخصوصا  " فسنجان " صرف می کنند . بعد از ظهر نیز بیشتر به اجرای برنامه ها و بازیهای خاص محلی سپری می شود . از جمله این آیین ، مراسم " شنبه درزن خوانی " است . در این مراسم زنان میانسال و پیشکسوت با پر کردن کاسه ای از آب چشمه زلال کنار امامزاده و به نیت بر آورده شدن آرزوهای جوانان دم بخت ، دو عدد سوزن یا سنجاق را در قطعه چوبی کوچک فرو برده و در داخل کاسه آب می اندازند ، سپس اشعار خاصی را زمزمه می کنند . با نزدیک شدن این دو قطعه چون سوزن دار به همدیگر ، به نشانه ازدواج شخص نیت کرده ، فال او خوش یمن تلقی شده و با کف زدن و شعر خوانی حاضران همراه می شود . از دیگر آییهای این روز که ویژه زنان میانسال است ، اجرای مراسم " ایمچه سر " است . در این مراسم ،‌زنان در چندین گروه دایره ای شکل به دور هم چرخیده و به طور متناوب و با ریتم خاصی دستهای گرده کرده همدیگر را به بالا و پایین می برند . مشابه این مراسم در روز سیزده بدر نیز اجرا می شود .مردان منطقه نیز در این روز بازیهای خاص را اجرا می کنند ،‌که از آن جمله بازی " قیشه مزا " یا همان " قیش ووردی " است . این بازی که حول یک دایره بزرگ و در محوطه ای وسیع به اجرا در می آید ، توسط دو گروه اجرا می شود .در این میان کودکان ونوجوانان هم از تفریح و شادی بی نصیب نبوده و بازیهای خاص خود را انجام می دهند و بدین ترتیب روز جشن رغایب با بازگشت مهمانان و شلوغی مسیر برگشت و .... به پایان می رسد

  فستیوال ورزشهای زمستانی خلخال دو سال است که در محل تفرجگاه اندبیل و در بهمن ماه برگزار می شود که سال دوم بسیار پر رونق تر از سال اول و با استقبال بی نظیر شرکت کننده از استانهای مختلف کشورمان و همشهریان خلخالی برای دیدن این جشنواره همراه بود .در این جشنواره دو روزه ورزشکار در رشته های کوهنوردی، تیراندازی به اهداف پروازی، اسکی، تیوپ سواری، دوچرخه سواری و موتورسورای کوهستان به رقابت با همدیگر می پردازند .در بخش ساخت تندیسهای یخی و برفی نیز شرکت کنندگان از استانهای مختلف کشورمان به رقابت می پردازند. استقبال شرکت کنندگان از این جشنواره در بهمن 87 به حدی بود که جاده شش کیلومتری خلخال به روستای اندبیل با ترافیک سنگینی رو به رو شد و بسیاری از علاقمندان با پای پیاده خود را به محل برگزاری جشنواره رساندند. به گفته تعدادی از دوستان برگزاری چنین مراسمی در خلخال بی سابقه بوده است .روز برگزاری این جشنواره چنان جذابیت و هیجانی دارد که از همه شهروندان عزیز برای شرکت در این جشنواره و داشتن یک روز خوب و پر هیجان دعوت می کنیم .

آقداغ

قله آقداغ با ارتفاع 3309 متر از سطح دریاهای آزاد , بعد از سبلان , دومین قله مرتفع استان محسوب می شود و تقریبا در جنوب شهرستان خلخال واقع شده است  .دامنه های این کوهستان همه ساله هنگام بهار لباس تازه ای از گلزار و چمنزار به خود          می پوشد وبالاخص گیاه خوراکی ریواس که در مناطق کمی درکشور می روید به وفور در دامنه های این کوهستان یافت می شود و مزه منحصر به فرد و خاص خودش را دارد  . هر ساله در اواخر خردادماه که بهترین فصل صعود همگانی به این قله است همایش صعود سراسری قله آغ داغ با حضور خیل عظیم مشتاقان و ورزشکاران از استانهای مختلف کشورمان برگزار میگردد.بنا به گفته استادان و کارشناسان فن صعود زمستانی به این قله یکی از صعود های مشکل و فنی رشته کوهنوردی به حساب می آید. از همه علاقمندان به رشته کوهنوردی برای صعود به قله آغ داغ و دیدن زیباییها طبیعت بکر این منطقه از آذربایجان دعوت می کنیم .

قله عجم

این قله درقسمت شمالی شهرستان خلخال واقع گردیده است و با ارتقاع 3009 متر از سطح دریا دومین قله بلند شهرستان خلخال محسوب می شود .مسیر جنوبی دسترسی به این قله از تفرجگاه اندبیل که منطقه ای جنگلی است شروع می شود و بعد از گذشتن ازمسیرهای جنگلی که شامل درختان پر تراکم بلوط وحشی و تمشک وآلومی باشد به دامنه ی اصلی کوه منتهی می شود . مسیر دامنه ی جنوبی قله شیب تندی تا سر قله دارد .مسیر شمالی دسترسی به قله بعلت شیب بسیار تند و خطر ناک بودن مسیر ،‌ به کوهنوردان پیشنهاد نمی شود .بنا به گفته اهالی منطقه ، در راس قله قبر شاه عجم واقع است که بخاطر همین باور همه ساله مردمان روستاهای کردنشین دامنه های این کوه مراسم محلی برای گرامیداشت شاه عجم می گیرند همچنین در راس قله یک بنای ساختمانی وجود دارد که بعد از جنگ جهانی دوم آمریکائیها آن را بر فراز قله بنا نهادند تا قسمت جنوبی شوروی سابق راکه همان جمهوری آذربایجان است تحت کنترل خود بگیرند.

زیارتگاه ها

زمانیکه علویان در گیلان و مازندران حکومت را به دست گرفتند سادات علوی گیلان  را محل امنی برای ادامه زندگی و ترویج و تبلیغ دین اختصاص دادند  لذا بسیاری از آنها در مازندران و گیلان  سکونت کردند اما بعد ازحکومت علویان و شیعیان و سادات علوی مورد اذیت و آزار قرار گرفتند  و گیلان   و مازندران را به قصد اطراف ترک کردند  و خلخال را که مناسب ترین  جا برای سکونت واقامت   بود انتخاب کردند . متاسفانه عده ای در نتیجه تعقیب و گریز و آزار و اذیت  دشمنان  و عده ای دیگر درنتیجه خستگی و سختی راه  ونبود امکانات  وعوامل دیگر به شهادت رسیده و در محل شهادت دفن شده اند بعضی از زیارتگاه ها   از میان سادات جلیل القدر می باشند  و بعضی علما و فضلا و صاحبان کرامات بوده اند  و در طول زمان های گذشته  فوت شده اند ومزار آنها مورد تکریم قرار گرفته است  بر اساس قرائن وبرخی از شجره نامه های به دست امده که اکثر آنها  از فرزندان امام موسی کاظم ( ع )مي باشند.

 آلهاشم سفلی :این روستا از جمله روستا هایی است که اکثریت ساکنین آن سادات بوده   و در شش کیلومتری  جنوب شرقی مرکز خلخال قرار دارد   و چهار نفر از نوادگان  امام موسی کاظم ( ع )  در آنجا مدفون هستند  که عبارتند از  امیر ولی الدین و امیر ابراهیم و امیر نعمت الله و امیر سید احمد و مرقد شریف این بزرگواران دارای صحن ، ضریح و گنبد  وایوان است بر اساس قول برخی  از نویسندگان  در زمان حکومت مامون بعد ازشهادت امام رضا ( ع )  عده ای از بنی هاشم می خواستند خلافت را  از بنی عباس  منتزع نمایند  سید جلال الدین  و سید اشرف  ، امیر نعمت الله ریاست این عده را به عهده داشتند که در جنگ  با بنی عباس  سیدجلال الدین درحوالی لاهیجان و سید اشرف در حوالی طالش به شهادت می رسند و امیر نعمت الله  فرار می کند  و در روستای آلهاشم توسط عوامل بنی عباس شهید می شود و برادر زادگانش که هنوز به سن بلوغ نرسیده بودند  اسیر می شوند .

 ارسون :مزار شریف  سید علی اشرف  معروف به سید نصیر  در این روستا قرار دارد که این مزار بارها  بازسازی شده و فاقد ضریح  و گنبد وا یوان  می باشند .اسمرود  :عينعلي بابا، اندبیل : سید قاسم ،ترک : سید جعفر ،اوجغاز : سید محمد ،ایلوانق : شیخ شهاب الدین ، بفراجرد : سید محمد – بابا صفا ، خانقاه بفراجرد : سید هاشم ،

خانقاه سادات:مزار سیددانیال  که دارای گنبد و صحن و ایوان و ضریح  و مسجد است وازاولاد امام موسی کاظم ( ع )  و از معروفترین   و پر زائر ترین  زیارتگاه های خلخال   می باشند و در سه کیلومتری   شمال شرقی   مرکز خلخال واقع  شده است که همه ساله  روزهای پنج شنبه و جمعه  و در عید های   قربان وغدیر خم   و در روزهای  عاشورا در این محل مقدس  شور وحالی دیگری ایجاد می شود .

سيددانيال :بنا به نوشته آقاي محمد محقق در مختصري ازتاريخجغرافیای خلخال وآقاي سيدجمال ترابي طبا طبايي درجلد دوم آثار باستاني  آذربایجان  مد فن یکی از مشایح   دوره صفویه  است ،خمس :سید ابراهیم  ( دارای صحن و ضریح و مسجد است ) -  ميرزمان شیخ یوسف ،خوجین :سیدهاشم – سید قاسم – سید ابراهیم ( ازنوع معماری که در بقعه   سید هاشم و سید ابراهیم  انجام شده  به دوران حکومت  سلجوقیان  مربوط می شود ، زاویه سادات :سید الیاس و سید هاشم  این دو بزرگوار در یکجا دفن شده اند . و دارای صحن مسجد وضریج می باشند . سوسهاب : سید نصیر ،طولاش : ملک محمد ، لنبر و مصطفی لو : سید قاسم وسید محمد، مجره : سید محمد ، مورستان : بقعه مورستان، سفیداب : سید احمد معراجی

کلار : امامزاده کلار در روستای کلار   واقع شده است که هفت کیلومتر  با مرکز شهر فاصله دارد  و مزار شریف   به سید ابوالقاسم   که یکی  از فرزندان   امام موسی کاظم ( عج )   نسبت داده شده است در سال های اخیر   این مزار به وسیله   یکی از قضات دادگستری خلخال   مرمت و بازسازی شده است  این مرقد   دارای صحن وضریح و گنبد می باشد  که هرسال هزاران نفر از شیعیان از اقصی نقاط ایران   به زیارت  این مزار شریف  مشرف می شوند .

دانشگاههای خلخال

1 – دانشگاه پیام نور:  با 2850 نفر دانشجو در 16 رشته به مساحت 8 هکتار با زیر بنا 4000 متر مربع با یک کتابخانه بزرگ

2- دانشگاه آزاد اسلامی:  با 2200 نفر در 48 رشته و در زمینی به مساحت 9 هکتار  و زیر بنای 1500 متر مربع  و تعداد 2 باب کتابخانه و 24000 هزار جلد کتاب

3- دانشکده پرستاری و مامایی : با 86 نفر دانشجو در رشته پرستاری در ساختمانی با زیربنای 1500 متر مربع

4- دانشکده فنی و حرفه ای : 280 نفر دانشجو

5-  حوزه علمیه و مدرسه امام جعفر صادق ( ع ):  با ظرفیت پذیرش 90 نفر طلبه که هم اکنون با 31 طلبه در حال فعالیت میباشد

دبستان ناصری خلخال بعنوان سمبل مدارس خلخال و قدیمی ترین مدرسه خلخال بعد از یکی دو مدرسه جدید در تبریز و یک فقره مدرسه دیگر هم در آستارا ، اولین مدرسه ملی بود که در ولایت آذربایجان به سال 1326 هـ . ق ـــــ 1285 هـ .ش توسط مرحوم ناصر دفتر روائی تاسیس گردیده است.

کتابخانه های خلخال :

سال 1344 قديمي‌ترين كتابخانه استان اردبيل با يك هزار نسخه كتاب در مركز شهر خلخال تاسيس شد.پس از كتابخانه «شماره يك» خلخال،‌ «شيخ صفي‌الدين» قديمي‌ترين كتابخانه استان اردبيل است. اين كتابخانه در سال 1346با يك هزار و 200نسخه كتاب در گوشه‌اي از باغ ملي شهر اردبيل تاسيس شد. پيش از آن، اداره فرهنگ و هنر اردبيل در سال 1328 كتابخانه‌اي به نام «قرائتخانه عمومي» با 900نسخه كتاب اهدايي فردي به نام «بابا صفري» راه‌اندازي كرده بود كه مجموعه آن به كتابخانه عمومي خلخال منتقل شد.اكنون از 8 كتابخانه فعال در خلخال، 3 كتابخانه به نام‌هاي «شماره يك»، «شماره دو» و «شماره سه» در مركز شهرستان داير هستند و2 كتابخانه نيز در بخش‌هاي «خورش رستم» و «شاهرود» در كنار كتابخانه‌هاي روستايي «لنبر»، «شال» و «برندق» به اهالي اين مناطق خدمت رساني مي كنند

کتابخانه جعفریه : این کتابخانه در سال 1383 ه-ق (1341ش)توسط آیت الله یکتایی ابتدا در جنب مسجد قائمیه تاسیس گردید.سپس به ساختمان مدرسه دینیه جعفریه انتقال یافت این کتابخانه دارای کتب نفیسی است که بیشتر مورد استفاده طلاب و روحانیون قرار گرفته می شود .

کتابخانه و قرائت خانه شماره یک خلخال: این کتابخانه در سال 1344 تاسیس گردید ومحل آن در خیابان امام خمینی (ره)نبش خیابان آیت الله یکتایی قرار دارد و دارای 16513جلد کتاب است.

کتابخانه عمومی شماره 2 خلخال: در میدان ولایت فقیه جنب مسجد جمعه به سال 1374 تاسیس و فعلا حدود سه هزار جلد کتاب دارد .

کتابخانه عمومی هشجین : در هشجین مرکز بخش خورش رستم به سال 1372 تاسیس شده و حدود 3301 جلد کتاب دارد.

کتابخانه عمومی لنبر : در روستای لنبر مرکز دهستان خانندبیل شمالی به سال 1373 تاسیس گردیده وحدود 1500 جلد کتاب دارد .

 کتابخانه عمومی کلور : در کلور مرکز بخش شاهرود به سال 1372 تاسیس شده و حدود 3779 جلد کتاب دارد.

سوغات خلخال

نانهای روغنی ( نزیک - تل تل - چای چورگی )

عسل طبیعی خلخال که به لحاظ بکر بودن و کوهستانی بودن منطقه مطمئنا یکی از غنی ترین و طبیعی ترین عسلهای کشور می باشد و فرآورده خاص عسل که مخصوص شهر خلخال است و عبارتند از شیرعسل ، هویج عسل و پرتقال عسل

صنایع دستی همچون  گلیم ، جورابهای پشمی دست باف ، شال ، قالیچه  و مهمتر از همه که شهرت جهانی داره جاجیم خلخال

انواع میوه ها که هر کدام از این میوه ها رو در فصل خودش می تونید پیدا کنید که عبارتند از ( انواع سیب ، گلابی ، زرد آلو ، هلو ، انواع آلو ، گیلاس ، آلبالو ، گردو ، انگور ، توت ، خیار ، کمبزه ( خیرچا) ، شاتوت ، ریواس ( اوشقون ) و ...

مفاخر خلخال

از دیر باز شهرستان خلخال همواره جزو شهرستانهای فرهنگی بوده و هست و همواره در دامان خود انسانهای بزرگی را پرورانده و به جامعه معرفی کرده است  .در این قسمت به معرفی مفاخر ، هنرمندان و شعرای خلخال که همواره باعث سربلندی و افتخار خلخال بوده  اند خواهیم پرداخت . البته به دلیل اینکه شهر گیوی همواره جزئی از خلخال بوده هنوز هم مردمان این شهر در دل خلخالیها جا دارند و در ذکر نام مفاخر خلخال به تعدادی از مفاخر شهر گیوی نیز اشاره خواهد شد

 سید عقیل آیاتی (روحانی  ) دکترحسن احمدی گیوی( ادبیات فارسی) ،  محمدقلی بسیج خلخالی (شاعر) ، دکتر لطفعلی بنان ( ادبیات فارسی) ،  دکتر تیمور  توکلی هشجین ( دکترای ماشینهای کشاورزی)،  جهانشاه  خدیو (روزنامه نگار و شاعر )،  سید عبدالرحیم خلخالی ( نویسنده ، دانشمند و آزادیخواه )، سید مرتضی خلخالی  (شیمی و برنامه ریزی درسی  )، سید مرتضی خلخالی (روحانی  )،ملا محمد باقر خلخالی (روحانی و شاعر )،  ناصر دفتر روائی (شخصیت تاریخ ساز)  دکتر برات زنجانی ( ادبیات فارسی) دکتر حبیب اله زنجانی ( جمعیت شناسی )، شیخ عبدالوهاب صالحی (روحانی)،  سید اسد اله طهموری ( روحانی ) شیخ مهدی عابدی اندبیلی (روحانی ) عبدالحسین عزیزی ( استاد موسیقی )   دکتر اصغر عسگری خانقاه ( دکترای انسان شناسی زیستی)  امامیار غمگین ( شاعر)  عدالت فرزانه ( نویسنده و کاگردان تاتر)  دکتر آرین قلی پور ( مدیریت)  ملا ادهم خلخالی (روحانی) و ....

‹پايان›